سوء تغذیه (malnutrition) اصطلاحی است که برای بیان حالت کسی که رژیم غذایی نامتعادلی داشته، به کار می رود. کسی که سوء تغذیه دارد، ممکن است غذای خیلی کم یا خیلی زیادی مصرف کند و در هر دو صورت، در رژیم غذایی او، یک یا چند ماده مغذی وجود نداشته است.
سوء تغذیه هنگامی رخ می دهد که بدن غذای کافی که برای رشد و سالم بودن نیاز دارد را دریافت ننماید. و این هنگامی رخ می دهد که فردی غذای کافی نخورد یا غذایی که برای سلامت و رشد وی ضروری می باشد را مصرف نکند. و یا برخی افراد ممکن است بدلیل ابتلا به بعضی اختلالات سوء جذب روده ای، قادر به جذب مواد مغذی از غذاهایی که دریافت می کنند، نباشند وبه همین دلیل دچار سوء تغذیه باشند.
معمولاً کسی که مبتلا به سوء تغذیه است، در رژیم غذایی اش یا کالری کافی وجود ندارد و یا اینکه رژیم او فاقد پروتئین، ویتامین، مواد معدنی (مواد مغذی) می باشد.
سوء تغذیه پروتئین – انرژی در دنیا یکی از عوامل عمده مرگ و میر در کودکان زیر 5 سال است. وطیف وسیعی از وضعیتهای مختلف است که در اثر کمبود پروتئین و کالری به نسبتهای متفاوت به وجود می آید که شامل: بیماریهای مهم از جمله ماراسموس و کواشیورکور است.
علائم سوء تغذیه
برخی اوقات، کودکی که دچار سوء تغذیه است ممکن است طبیعی و سالم به نظر آید. به همین دلیل است که بردن آنان پیش پزشک برای معاینه حائز اهمیت است. در سایر موارد این علائم عبارتند از:
• خستگی و بی حالی
• مشکل در توجه کردن و کاهش تمرکز
• شکم برآمده همراه با تحلیل رفتن ماهیچه ها
• پوست خشک ورنگ پریده
• لاغری و کوتاه قد بودن بر اساس سن
• تغییررنگ و ریزش موها
عوارض سوء تغذیه
سوء تغذیه و فقر غذایی باعث بروز بیماریهای گوناگون، عدم رشد جسمی و روانی کودک، وقفه در سیر تکاملی، پیدایش اختلالات گوارشی و کبدی ، قلبی- عروقی، دستگاه عصبی و … می‌گردد.
سوء تغذیه روی رشد بدن و مغز کودک شما تأثیر می گذارد کودکانی که سوء تغذیه داشته اند به سختی می توانند در مدرسه پیشرفت کرده و پا به پای سایرین فعالیت نمایند. احتمال مریض شدن این افراد بیشتر است چون توانایی بدن آنان برای مبارزه با عفونتها کم شده است.
مشکلات پزشکی ناشی از سوء تغذیه به بیماری های کمبود مواد مغذی معروف است وعبارتند از:
1- ماراسموس: شایعترین نوع سوء تغذیه پروتئین – انرژی است وناشی از کاهش شدید کالری دریافت شده می باشد و از علائم آن لاغری مفرط – تحلیل رفتن شدید ماهیچه ها و چربی زیرپوست – پوست خشک ونازک – موهای نازک وپراکنده که به آسانی کنده می شوند ودر این بیماری معمولاً ادم وجود ندارد.
2- کواشیوکور: درواقع ناشی از کمبود شدید پروتئین دریافتی درکنار کالری کافی ایجاد می شود ودر مواردی که کودکان از شیر گرفته شده و روی غذاهای کم پروتئین گذاشته می شوند بروز می کند. واز علائم آن ورم (ادم) که نوع خفیف از پشت پاها شروع می شود تا در موارد شدید که حتی صورت را درگیر می سازد – تغییر رنگ موها (به رنگ کدر قهوه ای، قرمز یا زرد و سفید) که این تغییر رنگ با دادن پروتئین کافی به کودک رفع می شود – شکم متسع وبزرگ که ناشی از ادم و بزرگی کبد می باشد.
3- بیماری های ناشی از کمبود ویتامین ها شامل: بری بری( کمبود ویتامین ب 1)، اسکوروی(کمبود ویتامین ث) و پلاگرا ( کمبود نیاسین یاویتامین ب3)از جمله این بیماری ها می باشند. کمبود ریبو فلاوین (ویتامین ب2 ) باعث کم خونی، شقاق لب ودرماتیت سبوره ای می شود. کمبود ویتامین آ سبب شب کوری وخشکی ملتحمه و قرنیه چشم می شود. کمبود ویتامین د سبب راشیتیسم و اختلالات استخوانی می شود. در نتیجه کمبود ویتامین ها، افراد دچار خستگی مزمن، تند مزاجی و بی حالی می شوند.
4- بیماریهای ناشی از کمبود مواد معدنی (املاح ) شامل: کم خونی ناشی از فقر آهن که از مهمترین این بیماریها می باشد نوزادان بعد از 4 ماهگی ذخیره آهن بدنشان کافی نیست و به همین دلیل در این سن دادن قطره آهن توصیه می شود. کمبود روی که سبب کاهش سرعت رشد (کوتاهی قد) و ریزش مو ومشکلات بینایی و در نهایت سبب تاخیر در بلوغ جنسی کودکان می شود. کمبود ید که سبب بیماریهای مهم از جمله گواتر (بزرگی غده تیروئید) ودر نهایت موجب کم کاری تیروئید و بیماری کرتینیسم که از مشخصات آن عقب افتادگی ذهنی، کوتاهی قد، آتاکسی، وکر و لال بودن است می شود.
انواع سوءتغذیه:
• سو تغذیه ناشی از کمبود دریافت ریز مغذیها (آهن، کلسیم، روی و ویتامینها)
• سو تغذیه انرژی و پروتئین
• سو تغذیه ناشی از بیش خواری
برخى از علل بروز سوء تغذیه در ایران
• ابتلا مکرر به بیماریهاى عفونى به ویژه بیماریهاى اسهالى و عفونتهاى تنفسى
• عدم آگاهیهاى تغذیه اى مادران در زمینه تغذیه کودکان به ویژه تغذیه تکمیلى
• فقر مالى و ناامنى غذایى
• توجه ناکافى به کیفیت و کمیت غذا به ویژه ریزمغذیها
• پرهیزهای غذایى طولانى مدت در دوران بیمارى
• توجه ناکافى به تغذیه دوران نقاهت ورشد جبرانى
• مصرف تنقلات کم ارزش
• ابتلا به آلودگیهاى انگلى
راهکارهای عمده بهبود تغذیه جامعه و کاهش سوتغذیه کودکان
• آموزش همگانی تغذیه با امکانات موجود
• آموزش کارکنان بخش های مختلف
• افزایش دسترسی فیزیکی به غذا ازطریق کشت و تولید و عرضه مواد غذایی
• افزایش دسترسی اقتصادی به غذا ازطریق طرحهای اشتغال زایی وطرحهای خودکفایی
• افزایش پوشش خدمات بهداشتی اولیه (تنظیم خانواده، ایمن سازی، پایش رشد کودک، کنترل اسهال و عفونتهای تنفسی، ترویج تغذیه با شیرمادر)
• بهسازی محیط و سالم سازی آب آشامیدنی
• سواد آموزی به ویژه با سواد نمودن زنان
درمان سوءتغذیه
اهداف درمان در این بیماران تشخیص و درمان همه مشکلات تهدید‌کننده زندگى و بهبود تغذیه آنها به‌نحوى است که میزان قابل قبولى وزن اضافه کنند و به وزن طبیعى برسند. در کودکان، این هدف شامل تحریک تکامل ذهنى و جلوگیرى از عود بیمارى و حفظ تداوم رشد طبیعى آنها پس از ترخیص از بیمارستان مى‌باشد.
درمان در چند مرحله صورت مى‌پذیرد:
• مرحله حاد اولیه که خطرات تهدید‌کننده زندگى در این مرحله رفع شده و معالجه آغاز مى‌گردد؛
• مرحله واسطه که بازگشت اختلالات متابولیکى در این مرحله مورد انتظار مى‌باشد؛
• مرحله نوتوانى که در این مرحله کودک براى بازگشت به ساختار طبیعى بدن، به‌خوبى تغذیه مى‌شود؛
• مرحله آماده‌سازى براى ترخیص که درمان طولانى‌مدت بیمار در خارج از بیمارستان آغاز مى‌شود.
