مسمومیت داروئی زمانی رخ می دهد که فرد بیش از توان بدن خود دارو مصرف می کند. مصرف بیش از اندازه دارو می تواند به دو صورت عمدی یا سهوی باشد. مسمومیت عمدی مسمومیتی است که فرد به صورت عمد و دانسته به منظور ایجاد سرخوشی یا خودکشی مبادرت به مصرف بیش از حد دارو می نماید. مسمومست سهوی مسمومیتی است که فرد به صورت ناخواسته و یا به دلیل حساسیت به داروهای خاص دچار مسمومیت می شود. در هر صورت مسمومیت داروئی، چه از نوع عمدی و چه سهوی می تواند خطرات بسیار زیاد و غیر قابل جبرانی داشته باشد و در موارد حاد حتی منجر به مرگ فرد شود.
داروها معمولاً به سه دسته تقسیم می شوند:
– داروهای نسخه دار: این نوع داروها به وسیله پزشک تجویز می شوند و کاملاً قانونی هستند. این دسته از داروها دارای تاریخ، ویژگی های دارو و نام شرکت تولید کننده می باشند. بنزودیازپین ها(Benzodiazepines)، مورفین و آمفتامین از جمله این دارو ها هستند.
– داروهای بدون نسخه: این گروه داروها، داروهائی هستند که بدون نسخه پزشک قابل خریداری می باشند. داروهای سردرد، شربت های سرفه و مکمل های غذائی از این قبیل داروها هستند.
– داروهای مخدر: متأسفانه امروزه انواع مواد مخدر که به طور غیر قانونی تولید و به فروش می رسد افزایش یافته است. این مواد کاملاً مضر بوده و مواد تشکیل دهنده آنها مشخص نمی باشد. برخی از نمونه های رایج این گروه هروئین، ماری جوانا، کوکائین و اکستازی ها هستند.
اثر سوء برخی داروها:
– شایع ترین علت مرگ و میرهای ناشی از مسمومیت داروئی ترکیب دارو با مواد دیگر از جمله مشروبات الکلی است. در صورت ترکیب برخی داروها با الکل، اثر آن دارو در نتیجه تداخل، تشدید شده و می تواند عواقب بدی داشته باشد.
– داروهای ضد افسردگی می توانند موجب بروز اختلالات در دستگاه تنفسی شده و فرد در صورتی که در مصرف این داروها زیاده روی کند یا آنها را به درستی مصرف نکند، می تواند دچار مشکلات جدی تنفسی شود.
– داروهای محرک موجب افزایش عملکرد سیستم قسمت های مختلف بدن شده و در صورت استفاده ناصحیح یا زیاد آنها فرد ممکن است دچار تشنج یا حمله قلبی شود.
روش تشخیص نوع مسمومیت:
ماده مسموم کننده، اغلب با پرسش از فرد مسموم شده تعیین می شود، اما در صورتی که فرد بیمار در حالت هوشیاری نیست یا قادر به پاسخگوئی نباشد اطلاعات لازم را از اطرافیان می توان سوال کرد.
تست توکسیدروم (toxidromes) نیز در تشخیص، مورد استفاده قرار می گیرد. این تست به مجموعه ای از علائم و معاینات بالینی که دال بر مسمومیت گروه خاصی از داروها یا مواد شیمیائی هستند گفته می شود. همچنین سایر تست های آزمایشگاهی مانند تست گلوکز، اوره و الکترولیت و تست تعیین سطح پاراستامول (paracetamol) و سالیسیلات (salicylate) نیز به طور معمول انجام می شوند.
علائم مسمومیت داروئی:
از آنجائیکه مواد داروئی بر روی تمامی اعضاء اثر می گذارند، مصرف بیش از حد مجاز دارو ممکن است منجر به انجام عملیات پزشکی در سطح وسیعی گردد. اثر دوزهای زیاد به سن و آمادگی جسمانی افراد نیز بستگی دارد. به عنوان مثال شاید دوز بسیار پائین یک دارو برای کودک می تواند عواقب کشنده داشته باشد یا مصرف دوز بالای برخی داروها می تواند برخی بیماری های مزمن را بدتر کند. برای مثال شاید داروئی در احتمال بروز حملات آسمی یا حملات قلبی تأثیر گذار باشد. در ادامه به برخی از علائم رایج اشاره ای خواهیم داشت :
– بروز مشکل در علائم حیاتی: درجه دمای بدن، تعداد ضربان قلب و تنفس و فشار خون از این جمله علائم هستند. بر اثر سوء استفاده از داروها این علائم می توانند کاهش، افزایش یا به صورت کامل ناپدید شوند.
– خواب آلودگی، گیجی و رفتن به حالت کما از نشانه های رایج و خطرناک مسمومیت های داروئی هستند. درصورتی که فرد دچار این حالات شود خطر وارد شدن استفراغ به دستگاه تنفسی و خفگی نیز وجود دارد که در اصطلاح به ان آسپیره (aspirated) می گویند.
– پوست فرد مسموم شده یا سرد و عرق میکند و یا گرم و خشک می شود.
– به دلیل مشکلات بوجود آمده از سوء مصرف داروها و به علت صدمات وارده به قلب و دستگاه تنفسی، امکان بروز درد در قفسه سینه وجود دارد. همچنین ممکن است فرد دچار تنگی نفس، تنفس سریع یا آهسته، عمیق یا سطحی شود.
– بسته به نوع دارو، مصرف بیش از حد داروها ممکن است موجب آسیب رساندن به برخی اعضای حیاتی شوند، پس در مصرف هرگونه دارو حد تعادل را رعایت کنید و بدون تجویز پزشک از مصرف سر خود داروها خودداری نمائید.
روش های درمان مسمومیت داروئی:
– به وسیله دستگاه های لاواژ معده، معده را از مواد باقی مانده در معده شستشو می دهند.
– استفاده از پودر کربن فعال (زغال فعال) یکی دیگر از روشهای پاکسازی بدن فرد مسموم شده به وسیله داروها است. این ماده موجب حفظ مواد سمی در داخل روده و معده می شود و از ورود این سموم به داخل خون جلوگیری می کند در نتیجه این عمل مواد سمی از طریق مدفوع دفع شده و عمل سم زدائی صورت می گیرد. در برخی موارد به منظور تسریع در عمل دفع، به فرد مسموم شده داروهای ضد یبوست تجویز می شود.
– در برخی از موارد پزشکان به منظور تأمین اکسیژن مورد نیاز بدن بیمار در حین انجام عمل سم زدائی، عمل انتوبه کردن (intubated) (به عمل قرار دادن لوله در راه های تنفسی به منظور کمک کردن به فرد مسموم در امر تنفس، انتوبه کردن گفته می شود.) را به کار می گیرند.
– در مواردی که مسمومیت داروئی خیلی شدید باشد، جهت جلوگیری از آسیب های جدی داروهای دیگری که خاصیت معکوس کردن اثر داروی مصرف شده را دارند مورد استفاده قرار می گیرند. در اصطلاح به این داروها پادزهر گفته می شود.
چگونه از افراد مسموم شده توسط داروها در خانه مراقبت کنیم؟
قبل از هر چیز این نکته قابل ذکر است که بدون مشورت با پزشک نباید هیچ گونه عمل سم زدائی را در منزل انجام داد ولی در مواردی که میزان مصرف دارو در دوز بسیار کمی بوده است برخی اعمال را می توان انجام داد.
– مصرف شربت اپیکا (ipecac) به فرد مسموم، کمک می کند تا آسانتر استفراغ کند. حتماً باید توجه داشته باشید که به منظور سم زدائی شربت اپیکا مصرف شود نه خو اپیکا، زیرا اپیکا 14برابر نسبت به شربت اپیکا قوی تر است و در صورتی که دفع نشود اثرات بسیار بدی به دنبال خواهد داشت. در صورتی که شربت اپیکا در دسترس نبود می توان از محلول آب سرد و یک قاشق چایخوری نمک برای ایجاد حالت تهوع در فرد مسموم شده استفاده کرد. البته قبل از مصرف هر گونه ماده سم زدائی باید موضوع را با پزشک در میان گذاشت.
– افرادی که به منظور خودکشی اقدام به سوء استفاده از داروها می کنند معمولاً از نظر سلامت روان دچار مشکل می باشند. در صورت برخورد با چنین مشکلی حتی اگر مسمومیت فرد در دوزهای پائین باشد، اوژانس بیمارستان را از این موضوع مطلع کنید تا به فرد مسموم کمک روانشناسی شود. معمولاً این گونه افراد عمل خودکشی را چند بار انجام می دهند و ممکن است نهایتاً به یک خودکشی موفق دست یابند، به همین علت کمک روانشناسی به این افراد برای آنها بسیار مهم و حیاتی است.
مسمومیت دارویی ممکن است بر اثر داروهای تاریخ گذشته یا تولید شده توسط کارخانه های داروسازی نامعتبر نیز رخ دهد. به همین جهت قبل از مصرف هرگونه دارو از معتبر بودن تاریخ درج شده (تاریخ انقضاء) و کارخانه تولید کننده اطمینان پیدا کنید.
