مدفوع انسان بطور طبیعی نیمه جامد با پوششی از موکوس است. ظاهر مدفوع بسته به وضعیت سیستم گوارش (تحت تاثیر رژیم و سطح سلامتی) متغیر می‌باشد. رژیم غذایی با محتوای فیبر بالا مدفوع را حجیم و مصرف غذاهای آبکی، مدفوع را نیز آبکی می‌کند. تناوب اجابت مزاج طبیعی بسته به فرد و شرایط، از روزی 3 مرتبه تا هفته‌ای 2 تا 3 بار متغیر است.
به چه مواردی یبوست گفته می‌شود؟
یبوست حالتی در سیستم گوارش است که اجابت مزاج در فرد دردناک و دشوار می‌گردد. یبوست معنای متفاوتی برای افراد مختلف دارد. فعالیت و حرکت روده برای دفع، به میزان سلامتی افراد بستگی دارد. برای بعضی از افراد حرکت روده و اجابت مزاج در هر دو روز یکبار، طبیعی است. در حالیکه فرد دیگری ممکن است روزانه سه بار و حتی بیشتر دفع انجام دهد و هر دو آنها کاملاً سالم باشند. معمولا دفع کمتر از 3 نوبت در هفته یبوست نامیده می‌گردد. به عبارتی به کسی که دفع سخت و طولانی داشته باشد یا احساس دفع ناکافی کند یا کمتر از سه بار در هفته دفع داشته باشد، می‌گوییم یبوست دارد. برای آن که بگوییم شخصی مبتلا به یبوست شده است، باید 2 یا بیشتر از نشانه‌های زیر را حداقل به مدت 3 ماه داشته باشد: الف) زور زدن بیش از حد در حین اجابت مزاج، ب) مدفوع سفت و خشک، ج) احساس تخلیه ناکامل بعد از اجابت مزاج، د) دو بار یا کمتر عمل دفع در هفته.
در مطالعات مختلف، بسته به ناحیه جغرافیایی و جمعیت مورد بررسی، شیوع یبوست بین 15 – 3 درصد برآورد شده است. زندگی شهری، کاهش فعالیت بدنی و افزایش استرس باعث شده است که شیوع یبوست، به خصوص در شهرهای بزرگ، افزایش یابد.
علل یبوست
یبوست علل مختلفی دارد. این بیماری در بیشتر مبتلایان علل عضوی ندارد و ناشی از اختلال عملکرد حرکتی روده یا اختلال در مکانیسم دفع مدفوع است. موارد زیر می‌توانند در ایجاد یبوست دخیل باشند:
• سفت شدن مدفوع: به دلیل مصرف ناکافی فیبرهای رژیمی، کم آبی بدن (عدم مصرف کافی مایعات)، مصرف برخی داروهایی که حاوی آهن، کلسیم و آلومینیوم هستند از قبیل: ضداسیدها، ضدتشنج‌ها، آرام بخش‌ها، مکمل‌های آهن، ادرار آورها
• کاهش و یا فقدان حرکات روده‌ای: که به حرکات دودی معروف می‌باشد، به دلیل کم کاری غده تیروئید، فقر پتاسیم، آسیب به اسفنکتر مقعد، مصرف برخی داروها (مواد مخدر، کدئین، مورفین و ضد افسردگی‌ها، بی تحرکی، عدم مصرف کافی فیبرهای رژیمی، عدم مصرف غذا در فواصل زمانی منظم در طی روز، مصرف زیاد غذاهای پروتئینی، مسمومیت با سرب و سایر فلزات سمی آرسنیک، جیوه) و بیماری‌های شدید
• به تاخیر انداختن دفع مدفوع: چون باقی ماندن زیاد مدفوع در روده بزرگ باعث از دست رفتن بیشتر آب مدفوع و سفت شدن آن می‌شود
• تنگی قسمتی از روده: که ایجاد انسداد کرده و اجازه عبور مدفوع را نمی‌دهد مانند: تومورها، استنوز روده و دیورتیکول (بیرون‌‌زدگی‌های کوچک و کیسه مانند در دیواره روده بزرگ)
• یبوست روان‌تنی: که ریشه در اضطراب و عدم آشنایی با محیط دارد. استرس و اضطراب مزمن، بی‌میلی به دفع مدفوع و عادات غذایی نامطلوب عامل آن است
• سوء مصرف ملین‌ها و مسهل‌ها (به علت ایجاد وابستگی به آنها)
• مصرف زیاد چربی، قند و شکر (شیرینی‌جات و خامه)
• حاملگی (به علت تغییرات هورمونی و فشار رحم به روی روده)؛
• استرس و اضطراب
• ضعیف بودن عضلات کف لگن
• از دست رفتن الکترولیت‌های بدن از طریق ادرار، اسهال و یا استفراغ
• کهولت سن
• سفر کردن (به علت تغییر رژیم و فعالیت‌های روزمره)
• نشانگان روده تحریک‌پذیر: اسپاسم (گرفتگی) روده بزرگ باعث انقباض ممتد آن می‌شود، بنابراین حرکت مدفوع متوقف می‌شود.
• برخی بیماری‌ها: سکته، لوپوس، پارکینسون، آسیب به نخاع، دیابت، بیماری‌های نورولوژیک و عضلانی، و ام اس MS 16- عادات اجابت مزاج غلط (در کودکان)
اقدامات تشخیصی
پزشک معالج برای تمام بیماران مبتلا به یبوست از تمام اقدامات تشخیصی آزمایشگاهی یا رادیولوژی استفاده نمی‌کند. توجه به بعضی نشانه‌ها و علایم تعیین‌کننده نوع اقدامات تشخیصی است. دکترتان احتمالا سوالاتی را از شما در هنگام مراجعه می‌پرسند. مرسوم‌ترین سوالاتی که ممکن است پزشک از شما بپرسد عبارت هستند از: چه زمانی برای اولین بار نشانه‌های یبوست را تجربه کردید؟ آیا علائم یبوست‌تان موقتی یا ادامه‌دار بوده است؟ چقدر این علائم شدید هستند؟ به نظر می‌رسد که چه چیزی علائم یبوست شما را بهتر می‌کند؟ به نظر می‌رسد که چه چیزی علائم یبوست شما را بدترمی‌کند؟ آیا شما خونی را در مدفوع مشاهده می‌کنید؟ آیا در هنگام دفع، به شما فشار وارد می‌شود؟ آیا شما سابقه خانوادگی در ارتباط با مشکلات هضم و جذب یا سرطان کولون دارید؟ آیا شما مصرف داروی جدیدی را شروع کرده‌اید یا دز داروی جدیدتان را تغییر داده‌اید؟ به هنگام یبوست چه اقدامات درمانی را تاکنون انجام داده‌اید؟ پزشک معالج به شرح حال بیمار، معاینه بالینی، عوارض بیماری، تداوم بیماری، مقاومت به درمان‌های معمول و نشانه‌های خطر مانند کاهش وزن شدید و خروج خون از طریق مقعد توجه می‌کند. اقدامات تشخیصی شامل بررسی تاریخچه بیمار از نظر رژیم غذایی، داروهای مصرفی و فعالیت بدنی، بررسی آزمایشگاهی بیماری‌های داخلی مانند کم کاری تیروئید، آنالیز مدفوع برای شناسایی خون در آن، عکس- برداری با اشعه ایکس با تنقیه باریوم، سیگموئیدوسکوپی و کولونوسکوپی (آندوسکوپی روده بزرگ) می‌باشند که در دو مورد اخیر به وسیله یک لوله قابل انعطاف و دوربین دار روده بزرگ معاینه می‌گردد. یکی دیگر از روش‌های تشخیصی بررسی قدرت انقباض اسفنکتر مقعد است که در آن یک لوله باریک و قابل انعطاف وارد راست روده گردیده سپس با باد کردن یک بادکنک در سر آن عملکرد عضلانی راست روده و مقعد بررسی می‌شود.
توصیه‌های تغذیه‌ای برای کاهش یبوست
• روزانه۱۰-۸ لیوان مایعات مصرف کنید، مثلا هریک ساعت یک بار ۱ لیوان آب بخورید.
• آلو یا آب آلوی گرم ملین، سایر میوه‌های ملین شامل: انجیر، انگور، هندوانه، توت‌فرنگی، گلابی، زردآلو، زیتون، هلو، آب سیب، کیوی و … .
• به، سیب، موز نخورید.
• رژیم غذایی شما باید پرهیز باشد، برای این منظور نان و غلات سبوسدار و حبوبات و میوه و سبزی مصرف کنید. می‌توانید روزانه ۱ قاشق مرباخوری سبوس برنج همراه با آب بخورید .(رژیم پرفیبر در بیمارانی که پوست آنها به علت اختلالات نورولوژیک می‌باشد نمی‌تواند موثر باشد).
• روزانه حداقل ۵ واحد میوه و سبزی تازه مصرف کنید.
• پسیلیوم (اسفرزه) یک ملین حجم دهنده مدفوع است که آب موجود در روده را جذب کرده و سبب افزایش حجم مدفوع و دفع آن می‌شود. باید همراه با مقادیر زیادی آب یا مایعات خورده شود (به ازای هر قاشق چایخوری ۲۴۰سی سی یا ۱ لیوان مایعات بخورید).
• روغن کرچک به دفع کمک می‌کند ولی استفاده آن در بلند مدت سبب کاهش جذب کلسیم و ویتامین‌های محلول در چربی مثل A,D,E,K می‌شود.
• سنا، دانه کتان، شنبلیله، ریواس برای یبوست توصیه می‌شود. سنا بیشتر از ۲ بار در هفته توصیه نمی‌شود. البته برگ سنا در مصرف طولانی مدت باعث وابستگی به آن می‌شود، به طوری که بدون مصرف ملین شکم کار نمی‌کند.
• نعناع و چای بابونه سبب کاهش علایم یبوست می‌شود.
• چای پر رنگ نخورید.
• در مدتی که یبوست دارید ماست نخورید و به جای آن شیر بخورید.
• مرزه و دارچین استفاده نکنید.
• بیشتر غذاهایی که با نان سبوسدار خورده می‌شود مصرف کنید و کمتر برنج بخورید.
• از استرس و اضطراب خود بکاهید.
• حتما فعالیت بدنی داشته باشید روزانه حداقل ۳۰ دقیقه پیاده‌روی کنید.
• برقراری نظم برای دفع داشته باشید و به محض احساس دفع اجابت مزاج انجام گیرد.
درمان یبوست
روش درمان براساس علت یبوست تعیین می‌شود. در ابتدا باید رژیم غذایی این افراد اصلاح شود. در صورتی که جواب مناسب گرفته نشد، از داروهای ملین و به ترتیب از داروهای بی‌ضرر، کم ضرر و داروهای محرک شروع می‌کنیم تا به نتیجه مطلوب برسیم. البته تمام بیماران نیازمند مصرف دارو نیستند. تغییر در رژیم غذایی شامل توصیه به مصرف مواد غذایی پر فیبر مانند سبزیجات و افزایش مصرف میوه است. افزایش تحرک و فعالیت بیمار نیز توصیه می‌شود. در صورت امکان قطع داروهایی که منجر به یبوست می‌شود از راه‌های درمان است. درمان کم‌کاری تیروئید و سایر بیماری‌ها باید انجام شود. برخی از ملینهای معروف عبارتند از هیدروکسید منیزیم، روغن‌های معدنی مانند پارافین، داروهای گیاهی مانند سنا، سی لاکس و پسیلیوم، ملینهای اسموتیک مانند لاکتولوز، بیزاکودیل و روغن کرچک. روغن زیتون و روغن بادام نیز ملینهای ملایم می‌باشند. که با عارضه‌ای همراه نمی‌باشند.
پیامدهای عدم درمان یبوست
عدم درمان باعث مشغله فکری در بیمار می‌شود و بیمار دایماً فکر می‌کند که روده‌اش سالم نیست. به علاوه، باعث عوارضی مانند خونریزی ناشی از بواسیر و چکیدن خون از مقعد می‌شود که در طولانی مدت برای دستگاه گوارش و روده بزرگ مضر است. در مقالاتی ذکر شده که ممکن است باعث ایجاد سرطان روده بشود، اما هنوز این مورد به اثبات نرسیده است. بنابراین با توجه به پیامدهای این بیماری، تمام بیماران باید بلافاصله بعد از بروز علامت‌های آن به پزشک مراجعه نمایند.
عوارض مصرف خودسرانه داروهای شیمیایی
با توجه به اینکه داروهای شیمیایی اثر سریع و فوری دارند، در درازمدت به روده‌ی بزرگ آسیب می‌رسانند. علاوه بر این که ممکن است دستگاه گوارش به این داروها عادت کند و دیگر جوابی به آنها ندهد. بنابراین به هیچ وجه این بیماران نباید خودسرانه دارو مصرف کنند.
بهترین کار، رفع عوامل ایجاد کننده، تغییر رژیم غذایی و افزایش فعالیت بدنی برای بهبود بیماری است و فقط در شرایطی که بهبودی حاصل نشد و بیمار در رنج بود، به توصیه پزشک از داروهای ملین استفاده شود.
چه وقت باید به پزشک مراجعه کرد؟
1- تغییر در الگوی اجابت مزاج.
2- مشاهده خون در مدفوع.
3- درد شدید در شکم همراه با یبوست.
4- درد در ناحیه مقعد.
5- کاهش وزن بی علت.
6- یبوستی که به رغم اقدامات درمانی بیش از 7 روز ادامه می‌یابد.
7- یبوست و اسهالی که بطور متناوب تکرار می‌شوند.
8- یبوست در پی مصرف داروهای جدید.
